Streszczenia i opracowania lektur szkolnych klp klp.pl
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki - pierwsza polska powieść

Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego są uznawane przez historyków literatury za pierwszą nowożytną polską powieść. Utwór powstał na przełomie 1774 oraz 1775 roku, wydany natomiast został w 1776 w Warszawie przez znanego wydawce Michała Groela. Utwór cieszył się niezmierną popularnością, o czym świadczą kolejne wznowienia w roku 1776, 1778, 1779 oraz 1801.

Dzieło Krasickiego to z jednej strony polemika wobec barokowego romansu, z drugiej efekt doświadczeń prozy eseistycznej „Monitora”. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki łączą w sobie elementy różnych typów ówczesnej prozy europejskiej: powieści satyryczno-obyczajowej, przygodowej oraz utopijnej. Utwór ma postać pamiętnika, jest podzielony na trzy części, z których każda ma nieco inny charakter. Warto zaznaczyć, że wcześniej pamiętnik nie był uznawany w Polsce za gatunek literacki, to Krasicki dokonał jego nobilitacji właśnie w Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach.

Pierwsza część utworu obejmująca dzieciństwo oraz młodość bohatera, została napisana w konwencji powieści satyryczno-obyczajowej, posiada również elementy powiastki filozoficznej oraz robinsonady. Została tu zawarta ostra krytyka edukacji szlacheckiej, stylu życia sarmackiej prowincji oraz stolicy. Druga część to przykład utopii, obejmuje pobyt Mikołaja na wyspie Nipu i jego reedukacje. W trzeciej części Krasicki ponownie zmieszał powieść obyczajową, przygodową oraz powiastkę filozoficzną, opowiadając o bolesnym powrocie odmienionego Doświadczyńskiego do ojczyzny.

Mikołaj Doświadczyński - nowy wzór bohatera


Wiek XVIII jest wiekiem narodzin powieści. Powstała ona w opozycji do późnobarokowego romansu, zdobyła sobie coraz większe znaczenie, wkrótce też zyskała rangę czołowego gatunku epickiego, który wyrażał awans literacki nowego bohatera. Przedstawiał go jednak nie jak w eposie, w roli bezpośredniego wyraziciela dążeń klasy czy narodu, osobistości wysoko postawionej w hierarchii społecznej, ale jako przeciętnego człowieka, często z dołów społecznych, uwikłanego w konflikty z otoczeniem, które przejawiały się nieraz w postawie buntowniczej wobec rzeczywistości. Powieść ta wykorzystując w dużej mierze wykształcone już w dawnym romansie techniki narracji stworzyła nową wizję świata. Podejmowane próby prowadziły do konstrukcji, w której motywacja losu bohatera, przygody, była indywidualna, ale uzasadniona psychologicznie, ukazana na szerokim tle społecznym. (Klimowicz, Wstęp, s.III)


Mikołaj Doświadczyński to przeciętny przedstawiciel niezbyt zamożnej szlachty. Jego rodzice byli uczciwi, ale prości i niewykształceni. Poznajemy Mikołaja już we wczesnym dzieciństwie, dzięki czemu widzimy wszystkie zewnętrzne czynniki, które miały wpływ na jego osobowość. Taki bohater pełnił rolę służebną wobec idei, które chciał przekazać autor powieści. Mikołaj Doświadczyński to przede wszystkim bohater poznający, uczący się. Wiele mówiące jest jego nazwisko, które zapowiada mnogość doświadczeń i przeżyć w bujnym życiu Mikołaja. Dość wyraźną przynajmniej w początkach powieści cechą bohatera okazuje się jego swoista naiwność oraz podatność na wpływy, co z jednej strony prowadzi go na rozliczne manowce, z drugiej pozwala mu przejść reedukację na Nipu.

Doświadczyńskiego w powieści widzimy w trzech odsłonach, w każdej z ksiąg bohater ukazuje się nam nieco inaczej. W księdze pierwszej Mikołaj zostaje poddany złym wpływom: najpierw kobiece opowieści o duchach i upiorach, potem surowa szkoła, po śmierci ojca francuski lekkoduch - guwerner Damon oraz paryski przewodnik-elegant. Przez cały ten okres swojego życia Mikołaj jawi się nam jako młodzieniec przede wszystkim nierozważny i nieznający życia. Z łatwością uległ czarowi francuskich romansów, co zaowocowało pierwszą, realną miłością, przerwaną przez matkę, której nie podobała się niemajętna synowa. Dwukrotnie padł ofiarą finansowego oszustwa, omamiony ładnymi słówkami, pochlebstwami, czarem pięknych kobiet. Ważną rolę pełni tu honor młodzieńca, który nie pozwolił mu pozostawić „przyjaciół” w potrzebie, co dość mocno nadszarpnęło jego majątek, a ostatecznie zmusiło do ucieczki z wymarzonego Paryża.

Druga część utworu to czas reedukacji Mikołaja. Na Nipu pod wpływem nauki mistrza Xaoo Doświadczyński dostrzega błędy cywilizowanego człowieka. Dzięki pracy i odnowie moralnej staje się nowym człowiekiem, uczy się żyć podobnie jak Nipuańczycy, którzy nie znają zbrodni ani zepsucia, za największą wartość i źródło powszechnego dobra uważają cnotę. W nauce Xaoo ważnym elementem były swoiste „lekcje patriotyzmu”, to on nauczył bohatera, że pierwszorzędna jest znajomość historii i obyczajów własnego kraju. Przypadkowe odnalezienie skarbów ze statku obudziło w Mikołaju tęsknotę za ojczyzną, przechodził wielkie wewnętrzne zmagania widząc niewykorzystane tak wielkie środki finansowe. Skarb sprawił, że Mikołaj najpierw okłamał Xaoo, a potem opuścił wyspę na niewielkiej łodzi.

Ostatnia księga pokazuje bohatera przepełnionego nowymi ideami w zetknięciu z chorym społeczeństwem. Mikołaj przeżywa kolejne przygody, tym razem jednak umie dostrzec krzywdę ludzką, odróżnić dobro od zła, obserwuje rzeczywistość na nowo przez pryzmat nauk Xaoo. Zdobywa również przyjaciół, którzy swoją dobrocią przypominają mu Nipuanów – Amerykanina oraz Gwilhelma. Nasz bohater na Nipu stał się prawdziwie szlachetnym człowiekiem, czego świadectwo dał m. in. wykupując niewolników za weksel otrzymany od Gwilhelma oraz oddając znalezione na wyspie weksle, gdy przyjaciel uświadomił mu, że pieniądze muszą mieć prawowitych właścicieli. Jednak za szlachetne czyny Mikołaj otrzymuje od losu zasłużoną nagrodę – właścicielem weksli okazuje się Gwinhelm, który zrzeka się ich na korzyść przyjaciela.

Bohater po ucieczce z Nipu stał się w pewnym sensie radykalistą, stara się za wszelką cenę wcielić nipuańskie zasady w życie. Od takiej postawy odżegnuje go kolejny przyjaciel zdobyty w czasie podróży – kapitan statku, margrabia de Vennes. Obaj panowie prowadzą filozoficzne rozmowy. Kapitan słysząc o Nipuanach, stwierdził, że bardziej stosowna w dzisiejszym świecie jest postawa kompromisowa, która uwzględnia ludzkie wady i słabości. W pełni przekonuje się o tym nasz bohater dopiero po powrocie do Polski, gdzie z zapałem stara się wcielać nauki Xaoo. Jako patriota i reformator , a więc już w pełni oświeceniowy bohater, ponosi klęskę, okazuje się bezsilny w konfrontacji z zepsutym społeczeństwem. Wobec porażki zgodnie z zaleceniem Rousseau zaszywa się w swojej samotni (gospodarstwo w Szuminach) i ogranicza reformy do najbliższego otoczenia.


Bibliografia


1. Mieczysław Klimowicz, Wstęp, w: Ignacy Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Wyd. 6 zmienione, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Kraków 1973.
2. Mieczysław Klimowicz, Oświecenie, PWN, Warszawa 1999.
3. Jerzy Jackl, hasło: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, w zbiorze: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t.1, PWN, Warszawa 1984, s. 669.
4. Janusz Sławiński, hasło: Utopia, w zbiorze: Słownik terminów literackich, pod red. Janusza Sławińskiego, Wrocław 1976, s. 477.



Mapa serwisu: